खड्क सुनार मुगु – हातमा हथौडा, औँलामा गाडीको ट्युबको पञ्जा, घाँटीमा पँहेलो पोतेको माला, टाउकोमा रुमाल बाँधेको, मुखमा मास्क, नाकमा फुली, बुलाकी, अनि पछ्यौराले ढाकिएको ।
छायानाथ रारा नगरपालिका–५ ढुम गाउँमा यस्तो पहिरन लगाएर ढुंगा कुटिरहेका महिला ठाउँठाउँमा देखिन्छन् । यही कामबाट उनीहरूले जेनतेन परिवार पालिरहेका छन् । यिनै महिला मध्येकी एक हुन् रन्नदेवी विक । उनलाई हरेक विहान उठ्नेबित्तिकै आज कति गिट्टी कुट्न सकिएला भनेर चिन्ता हुन्छ । यहाँका कयौं परिवार महिलाको यही कामाइले धानिरहेको छ । आम्दानीको अर्को उपाय नहुँदा छायानाथ रारा नगरपालिकाको थार्प, रुगा, लुम, ढुम, तलितुमलगायत गाउँका दलित महिलाले गिट्टी कुटेरै जीवन धानिरहेका छन् ।
छाँयानाथ रारा नगरपालिका–५ की २६ वर्षीया रामति कामीले गिट्टी फोडेको आम्दानीबाट घर खर्च चलाउँदै आएको निकै बर्ष भइसक्यो । विहानै गिट्टी फोड्न घरबाट निस्केएकी उनी बेलुका मात्र फर्किन्छिन् । उनी सदरमुकाम गमगढी बजार आसपासका स्थानमा गिट्टी फोड्ने पुग्छिन् ।
उनले भनिन्, ‘गिट्टी कुटेर मासिक पाँचदेखि १० हजारसम्म आम्दानी हुन्छ । यही आम्दानीबाट घर खर्च, छोराछोरीको पठनपाठन गरिरहेकी छु । यस्तै काम गर्न थालेको करिब १० वर्ष भयो ।’
उनी जस्तै ४० वर्षीया रन्नदेवी विकको पनि उस्तै पीडा छ । रन्नदेवीका त श्रीमान समेत गिट्टी कुट्छन् । श्रीमान श्रीमतीले नै दिनभर गिट्टी कुट्दा पनि दुई छाक मुस्किलले टर्ने गरेको उनी बताउँछिन् । तर अन्य आयस्रोत नहुँदा उनीहरूको विकल्प पनि नभएको दुखेसो गर्छन । रन्नदेवीले भनिन्, ‘हाम्रो रोजगारी नै यही हो । यसैलाई स्वरोजगार ठानेका छौं । श्रीमानश्रीमतीले महिनाको २० हजारसम्म कमाइ गर्छौ ।’
यस्तै, बालमन्दिर आधारभुत विद्यालय चैनगाउँमा कक्षा ३ मा अध्ययनरत ११ वर्षीया बालिका भैपुरा कामी आमा, काकीसँगै गिट्टी कुट्न बजार पुग्छिन् । तर उनी रहरले गिट्टी कुटन भने आएकी होइनन् । उनी पढाई खर्च जुटाउन आएको बताउँछिन् ।
उनी आवश्यक कपीकलम किन्न खर्च यहीबाट जोहो गर्छिन । उनले भनिन्, ‘आमाले पनि गिट्टी कुट्दै मलाई पढाई रहनु भएको छ, आमा एक्लैको कमाइले घरखर्च जुटाउन हम्मेहम्मे परेपछि म पनि आएको हो ।’ अरु साथीहरू जस्तै पढ्न, खेल्न मन भए पनि यता आएर काम गर्नु परेको उनले सुनाइन । साथीहरू किताबकापी, झोला बोकेर विद्यालय गएको देख्दा रुन मन लाग्ने उनले बताइन् ।
मुगुका अधिकांश बेरोजगार युवती र महिला घर खर्च चलाउनका लागि निजी र सरकारी भवन निर्माणमा सामेल हुँदै आएका छन् । तर, काम गरे अनुसारको पारिश्रमिक नपाएको उनीहरूको गुनासो छ ।
परिवार चलाउन उनीहरू न्युन पारिश्रमिकमा पनि काम गर्न बाध्य छन् । अझ महिलाहरूलाई न्युन पारिश्रमिक दिने गरेको उनीहरूको दुखेसो छ । महिलाले एक कट्टाको ५० देखि ६० रुपैयाँ मात्रै पाउँछन् । उनीहरूले दिनभरिमा बढीमा तीन कट्टा गिट्टी फोड्छन् । हिउँदमा खेतीपातीको काम पनि नहुने हुँदा थोरै पारिश्रमिकमा पनि काम गर्न बाध्य भएको महिलाहरू बताउँछन् ।
