भारतको कुम्भ मेला विश्वभरिको प्रख्यात धार्मिक मेला हो । यो मेला हरेक चार वर्षमा चार प्रमुख स्थानमा— इलाहावाद (प्रयागराज), हरिद्वार, उज्जैन र नासिकमा आयोजना गरिन्छ । यो मेला एक स्थानमा भने प्रत्येक १२ वर्षमा मात्रै लाग्ने गर्दछ । कुम्भ मेलामा करोडौँ श्रद्धालुहरू उपस्थित हुन्छन्, जसमा नेपालीहरूको पनि ठूलो संख्यामा उपस्थिति हुन्छ । कुम्भ मेला हिन्दु धर्मको सबैभन्दा पवित्र पर्व हो, जहाँ श्रद्धालुहरू पवित्र नदीमा स्नान गरेर आफ्नो पाप मोक्ष गर्ने विश्वास राख्छन् । यस मेलामा विभिन्न धार्मिक अनुष्ठानहरू, साधु सन्तहरूको प्रवचन र सांस्कृतिक गतिविधिहरू पनि आयोजना गरिन्छ ।
कुम्भ मेला मात्र धार्मिक उन्नतिको लागि होइन, यस मेलामा सहभागी जनाउनु विभिन्न चुनौतीहरू पनि सामेल छन् । विशेषगरी मेलाको व्यवस्थापन र स्वच्छता, साथै, स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याहरू प्रमुख चिन्ताका विषय बनिरहेका छन् ।
अहिले चर्चामा रहेको लुतो रोग छ । ‘कुम्भ स्नान’ गरेर आएका नेपालीहरूले स्नान गर्ने नदीको फोहोर पानीका कारण छाला सम्बन्धी विभिन्न सरुवा रोग भित्र्याएको समाचार सुन्न र देख्न पाइन्छ ।
कुम्भ मेला हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको लागि ठूलो धार्मिक महत्व राख्छ, र नेपालका हिन्दुहरूको लागि यो एक अत्यन्तै पवित्र स्थलको रूपमा परिचित छ । नेपालीहरूले पनि कुम्भ मेलामा पवित्र नदीमा स्नान गरेर आफ्नो पाप नष्ट गर्ने र आत्मिक शान्ति प्राप्त गर्ने विश्वास राख्छन् । यो मेला धेरै नेपालीहरूको लागि धार्मिक र सांस्कृतिक आस्थाको महत्वपूर्ण केन्द्र बनेको छ ।
नेपालबाट हरेक वर्ष हजारौँ श्रद्धालु हिन्दुहरू कुम्भ मेलामा सहभागी हुन प्रस्थान गर्दछन् । उनीहरूले भारतीय सांस्कृतिक र धार्मिक परम्परामा गहिरो श्रद्धा राख्छन् र कुम्भ मेलामा जाने अवसरलाई विशेष महत्व दिन्छन् । धेरै नेपाली भक्तजनहरू आफ्नो धर्म पालक साधकहरूको भेटघाट गर्न र जीवनको परम उद्देश्यलाई पाउनुको लागि यहाँ आउँछन् ।
कुम्भ मेलामा लाखौँ मानिसहरू एकत्रित हुने गर्छन्, जसका कारण व्यवस्थापन अत्यन्तै चुनौतीपूर्ण हुन्छ । मेलाको आयोजनाका लागि विशेष सुरक्षा र व्यवस्थापन टिमहरू नियुक्त गरिन्छन् । भारतीय सरकार र राज्य सरकारहरू यस मेलाको आयोजनामा पूर्ण तयारी गर्दछन्, जसमा यातायात व्यवस्थापन, स्वास्थ्य सेवा, सुरक्षा, र अन्य अत्यावश्यक सेवाहरू समावेश छन् ।
तर, कुम्भ मेला जति ठूलो हुन्छ, त्यति नै यसका लागि आवश्यक व्यवस्थापन चुनौतीपूर्ण हुन्छ । भीडको नियन्त्रण, झगडा र दुर्घटनाहरूको रोकथाम, पानी र खानेकुराको व्यवस्था, र अन्य आवश्यकताहरू समयमै पूरा गर्नु सरकारको जिम्मेवारी रहन्छ । विशेषगरी, यो मेला हरिद्वार वा इलाहावाद जस्ता प्रमुख सहरमा आयोजना गर्दा, त्यहाँको सडक र यातायात प्रणालीमा ठूलो दबाब पर्छ । यसले यातायात व्यवस्थापनमा समेत थप जटिलता ल्याउँछ ।
कुम्भ मेला जस्तो ठूलो सार्वजनिक समागममा स्वच्छता एउटा गम्भीर समस्या हो । लाखौँ मानिसहरू आउँछन् र मेलामा जनशक्ति र स्रोतहरूको अभावमा स्वच्छता कायम राख्न गाह्रो हुन्छ । मेलामा फोहोर फ्याँक्ने र पानीको स्रोतमा गन्दगी मिसाउने प्रवृत्ति प्रकट हुन्छ । नदीको किनारामा र मेलाको स्थलमा फोहोर फैलिन्छ, जसले धार्मिक महत्वलाई नघटाए पनि वातावरणमा असर भने पार्छ ।
यसको अलावा, धेरै स्थानहरूमा आवासीय र शौचालयको व्यवस्था असमर्थनीय हुन्छ, जसले गन्ध र गन्दगीको समस्या बढाउँछ । यी सबैले कुम्भ मेलाको स्वच्छता र स्वास्थ्यको अवस्था सन्देश दिन्छ कि ठूलो मेला भए पनि स्वच्छता र वातावरणको ख्याल राख्न अत्यन्त महत्वपूर्ण छ ।
कुम्भ मेला जस्तो ठूलो भीडमा रोगको संक्रमण फैलिने सम्भावना धेरै हुन्छ । लामो समयसम्म थुप्रिएका मानिसहरूको आपसमा निकटता, गन्ध पानी र अस्वच्छ शौचालयको प्रयोग, सबै स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्याहरूको कारण बन्न सक्छ । विशेषगरी, जलजन्य रोगहरू जस्तै हैजा, टाइफाइड, र जन्डिसका संक्रमणहरूको जोखिम बढ्न सक्छ ।
साथै, भिडभाडको कारण श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्याहरू, जस्तै ज्वरो र फ्लुको महामारी पनि फैलन सक्छ । सरुवा रोगहरूको जोखिमलाई ध्यानमा राख्दै स्वास्थ्य संगठनहरूले विशेष स्वास्थ्य शिविर र आपत्कालीन स्वास्थ्य सेवाहरूको व्यवस्था गर्छन् ।
कुम्भ मेला सफलतापूर्वक सञ्चालन गर्नका लागि स्वच्छता र स्वास्थ्यको ख्याल राख्न अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । सबैभन्दा पहिले, मेलामा सहभागी सबैलाई फोहोर नफ्याँक्न र नदीको जललाई फोहोरग्रस्त नगर्नको लागि जागरूक बनाउनु पर्छ । मेलामा आउने मानिसहरूले आफैँ स्वच्छता पालन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
त्यसैगरी, स्वच्छ पानीको व्यवस्था र शौचालयको उत्तम व्यवस्थापन पनि कुम्भ मेलाको आयोजनामा आवश्यक छ । स्वास्थ्य सेवा जस्तै आपत्कालीन अस्पताल र स्वास्थ्य क्याम्पहरू मिलाउन, चिकित्सक र नर्सहरूको उपलब्धता सुनिश्चित गर्न महत्वपूर्ण छ । साथै, सरुवा रोगहरूको रोकथाम गर्न प्रत्येक मेला स्थलमा विशेष सावधानी अपनाउनु पनि त्यतिकै जरुरी छ । अहिले सुनिँदै छ, कुम्भमेलाबाट फर्केकाहरूलाई छालासम्बन्धी रोग अत्यधिक लागिरहेछ ।
कुम्भ मेला एक धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक समागमको महान् अवसर हो, जसले लाखौँ मानिसहरूलाई एकत्रित गरेर उनीहरूको आध्यात्मिक उन्नति र आस्थालाई बल पु¥याउँछ । नेपालीहरूको लागि यो मेला पवित्र र महत्वपूर्ण छ । तर, कुम्भ मेलाको विशालता र भीडको कारण स्वच्छता र स्वास्थ्य समस्याहरूलाई गम्भीरतासाथ लिनु पर्छ । भविष्यमा यी समस्याहरूको समाधान गरेर कुम्भ मेलाको व्यवस्थापनलाई अझ सुधार्नुपर्ने आवश्यकता छ, ताकि यो धार्मिक अवसर अझ सुरक्षित र सफल बनोस् ।
कुम्भ मेला धार्मिक पर्यटनको दृष्टिकोणले पनि स्थानीय सरकारलाई फाइदा त छ नै यसले स्थानीयताको प्रचारप्रसारमा उतिकै सघाउँछ । हाम्रो देश नेपालमा पनि यस्ता खालका धार्मिक मेला विश्व स्तरमा आयोजना गर्नु जरुरी छ ताकी नेपाल एक हिन्दु राष्ट्रको रूपमा विश्वमाझ पहिचान दिलाउन सकिन्छ ।
