फागु पर्व, जसलाई होली पनि भनिन्छ, नेपाल तथा भारतका विभिन्न भागहरूमा मनाइने प्रमुख सांस्कृतिक तथा धार्मिक पर्व हो । यो पर्व विशेषगरी हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ, तर यसको उल्लास र रंगीन माहोलले सम्पूर्ण समाजलाई नै रमाइलो बनाउँछ । नेपालमा विशेषगरी पहाडी तथा हिमाली भेगमा पूर्णिमाको दिन मनाइन्छ भने तराई क्षेत्रमा यसको उत्सव अर्को दिन मनाइन्छ ।
फागु पर्वको धार्मिक तथा पौराणिक आधार मुख्यतयाः प्रह्लाद, हिरण्यकश्यपु र होलिकाको कथासँग जोडिएको छ । कथाअनुसार, हिरण्यकश्यपु नामक दैत्यराजले आफूलाई अमर घोषित गर्दै भगवान् विष्णुको पूजा नगर्न आदेश दिए । तर, उनको छोरा प्रह्लाद भगवान् विष्णुको अनन्य भक्त थिए । यो कुरा सहन गर्न नसकी उनले आफ्नी बहिनी होलिकाको सहायता लिए, जसले आगोमा नजलेको बरदान पाएकी थिइन् । होलिकाले प्रह्लादलाई काखमा राखेर आगोमा बस्ने योजना बनाइन्, तर भगवान् विष्णुको कृपाले प्रह्लाद बाँच्न सफल भए र होलिका आफैं आगोमा जलेर नष्ट भइन् । यसै घटनाको सम्झनामा होली अर्थात् फागु पर्व मनाइने परम्परा रहिआएको छ ।
यस पर्वको अर्को प्रमुख पक्ष बसन्त ऋतुको आगमनसँग सम्बन्धित छ । प्रकृतिमा नयाँ उमंग आउनु, फूलहरू फुल्नु, हावामा मादकता छाउनु, र मानिसहरूलाई हर्षोल्लासले भरिनु—यी सबै कारणले गर्दा फागु पर्वलाई नयाँ जीवनको प्रतीकका रूपमा पनि लिइन्छ । विशेष गरी कृषिप्रधान समाजमा यो पर्वले बालीको उत्पादन, नयाँ जीवनशैली र प्राकृतिक परिवर्तनसँग गहिरो सम्बन्ध राख्छ ।
फागु पर्वको मुख्य आकर्षण नै रंगहरूको प्रयोग हो । विभिन्न रंगहरूले जीवनका विविध पक्षहरू झल्काउने विश्वास गरिन्छ । रातो रंग प्रेम र शक्तिको प्रतीक मानिन्छ, पहेँलो रंग ज्ञान र समृद्धिको संकेत दिन्छ, हरियो रंग समृद्धि र नयाँ सुरुवातको प्रतीक हो भने निलो रंग स्थिरता र गम्भीरताको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । मानिसहरू एकअर्कालाई रंग लगाएर मित्रता, भाइचारा र सद्भावना साटासाट गर्छन् ।
नेपालमा फागु पर्व विशेषगरी काठमाडौँ उपत्यकामा हर्षोल्लासका साथ मनाइन्छ । काठमाडौं दरबार स्क्वायरमा गाडिने चीर फागु पर्वको औपचारिक सुरुवात मानिन्छ । चीर गाड्ने दिनलाई ‘फागु पुर्णिमा’ को पहिलो दिन मानिन्छ, जसको सात दिनपछि सोही स्थानमा चीर ढालेर जलाइन्छ । यसले असत्यमाथि सत्यको विजयको प्रतीक दर्शाउँछ ।
तराई क्षेत्रमा भने फागु पर्व विशेष उल्लासका साथ मनाइन्छ । यहाँ होलीको दिन मानिसहरू एकआपसमा रंग लगाउने, अबिर दलेर शुभकामना दिने, मिठा परिकार खाने तथा संगीतसहित नृत्य गर्ने परम्परा रहिआएको छ । विशेषगरी ठूला समूहमा भेला भएर होली खेल्ने चलन छ । यहाँ भाङ मिसाइएको दूध वा मिठाइ खानु पनि विशेष परम्परा हो ।
हालका वर्षहरूमा फागु पर्वको शैलीमा केही परिवर्तन देखिन थालेका छन् । पहिले प्राकृतिक रंगहरूको मात्र प्रयोग गरिन्थ्यो, तर अहिले कृत्रिम रंगहरूको प्रयोगले गर्दा स्वास्थ्य र वातावरणमा नकारात्मक असर परिरहेको छ । साथै, मद्यपान र अनावश्यक हुलदंगा गर्ने प्रवृत्तिले पनि पर्वको वास्तविक भावना ओझेलमा पर्न थालेको देखिन्छ । यसैले, पर्व मनाउँदा सभ्य र मर्यादित रूपमा रमाइलो गर्ने संस्कृतिको विकास गर्न आवश्यक छ ।
फागु पर्व केवल एक धार्मिक वा सांस्कृतिक पर्व मात्र नभई सामाजिक एकताको प्रतीक पनि हो । यसले समाजमा जात, धर्म, वर्ग र उमेरको भिन्नतालाई भुलेर सबैलाई एकताबद्ध गर्ने अवसर प्रदान गर्छ । रंगहरूको यो पर्वले खुसी, उत्साह र मित्रतालाई जीवन्त राख्ने मात्र नभई, नेपाली समाजमा सकारात्मक ऊर्जा प्रवाह गर्ने कार्य गर्छ । यसैले, फागु पर्वलाई सुरक्षित, मर्यादित र संस्कृतिपूर्ण तरिकाले मनाउनु हामी सबैको कर्तव्य हो ।
