चीनमा आएर यहाँको समाजसँग केही समय घुलमिल गरेपछि मैले थाहा पाएँ, नेपालबारे चिनियाँहरुको बुझाई अत्यन्त सकरात्मक रहेछ। चीनका सत्तरी भन्दा बढी सहर एबम् दर्जनौं ग्रामिण बस्तीहरुको भ्रमण एबम् विभिन्न तह र तप्काका चिनियाँहरुसँगको भेटघाटमा मैले नेपालप्रति चिनियाँहरु अत्यन्त सौहार्द, सकरात्मक र जानकार रहेको पाएँ ।
नेपालको भूराजनीतिक एबम् भूरणनीतिक अवस्थितिको कारणले पनि विश्वको उदाउँदो शक्ति राष्ट्र चीनका विद्वत वर्गको चासो रहने नै भयो । नेपाल त्यति ठूलो अर्थतन्त्र नभएपनि नेपालसँगको व्यापार एबम् आर्थिक घनिष्टता थप बढोस् र दुबै देशले लाभ लिन सकुन् भन्ने शुभेच्छा चिनियाँ व्यापारीहरुले राखेको पाइन्छ ।
अब हामी ‘नेपाल सानो छ’ भन्ने मानसिकताबाट मुक्त हुनु पर्छ । भूगोल र जनसंख्या दुबै सन्दर्भबाट पनि नेपाल विश्व मानचित्रमा सानो मुलुक होइन । विश्वको राजनीतिक दृष्टिकोणवाट हेर्दा २०४६ साल अगाडि नेपाल जति बलियो अवस्थामा थियो, त्यसयता हाम्रो आन्तरिक अस्थिरताको कारणले विश्व सन्दर्भमा उपस्थिति निकै कमजोर हुँदै गयो । अहिले नयाँ सन्दर्भमा झन् नेपालले शक्ति राष्ट्रहरुबीच सन्तुलन कायम गर्न प्रभावकारी सिद्धान्त र आधारहरु प्रतिपादन गर्न सकेको छैन । नेपालले आर्थिक शक्ति बढाई सवल राजनीतिक नेतृत्वसँगै विश्व राजनीतिमा आफ्नो सवल उपस्थिति र सशक्त आवाज प्रदर्शन गर्न निकै मिहिनेत गर्नुपर्ने देखिन्छ । यदि नेपाली नेतृत्वमा त्यो किसिमको ईच्छाशक्ति भयो भने भूराजनीतिक अवस्थितिको कारणले पनि क्षेत्रीय एबम् विश्व राजनीतिमा नेपालले आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाउन सक्छ ।
नेपालको भूमिका
नेपालले कूटनीतिक रुपमा असंलग्नता र पञ्चशीलको सिद्धान्तलाई आधार मानेर सबै मुलुकसँग सौहाद्र्ध एबम् मैत्रिपूर्ण सम्बन्ध कायम गर्दै आएको छ । यो एक किसिमले सकरात्मक छ । दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात् निर्माण भएको विश्व प्रणाली एबम् संरचना अहिले पनि कायमै छ । यसभित्रको एक जिम्मेवार सदस्यको नाताले नेपालले आफ्नो भूमिका सकरात्मक किसिमले निभाउँदै आएको साँचो हो ।
तर, अब नेपालले यो सौहार्द सम्बन्धबाट कसरी अधिकतम लाभ लिन सक्छ र आफ्नो उपस्थिति एबम् सक्रियतालाई विश्व समुदायमाझ प्रस्तुत गर्न सक्छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण छ । आन्तरिकरुपमा सबल बन्दै नेपालले अब कूटनीतिमा यथास्थितिको भासबाट माथि उठ्न सक्नु पर्छ । अब ‘रियालिष्ट एप्रोच’ नै चाहिन्छ । विश्वकै पुरानो सभ्यताको मुलुक नेपालले नयाँ विकसित टकरावको अवस्थामा नयाँ एबम् ठोस सन्देश दिन सक्नुपर्छ ।
‘बिआरआई’ मार्फत् सहकार्य हुँदा नेपालले आफ्नो आवश्यकता र चाहना अनुसार चीनसहित विश्व समुदायसँग सहकार्य गरेर लाभ लिन सक्छ । ‘बिआरआई’ को प्लेटफर्मलाई नेपालले भरपुर उपयोग गर्न सकोस् भन्ने चीनको पनि चाहना छ । यो स्थितिमा वर्तमान सरकारको ‘सम्बृद्ध नेपाल’ को सपनालाई साकार तुल्याउन वाह्य लगानी, नयाँ प्रविधि र ज्ञान एबम् सीप भित्र्याउनुको विकल्प छैन । यसका लागि ‘बिआरआई’ जस्तो फोरमको नेपालले भरपुर उपयोग गर्न सक्नुपर्छ ।
अब नेपालले यो सौहार्द सम्बन्धबाट कसरी अधिकतम लाभ लिन सक्छ र आफ्नो उपस्थिति एबम् सक्रियतालाई विश्व समुदायमाझ प्रस्तुत गर्न सक्छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण छ । आन्तरिकरुपमा सबल बन्दै नेपालले अब कूटनीतिमा यथास्थितिको भासबाट माथि उठ्न सक्नु पर्छ । अब ‘रियालिष्ट एप्रोच’ नै चाहिन्छ ।
तर, कसरी उपयोग गर्ने भन्ने कुरा चीनले भन्ने वा थोपर्ने कुरा होइन । नेपालले नै यसमा गहन अध्यन गरेर स्पष्टताका साथ अघि बढ्नु पर्छ । जहाँसम्म अमेरिकी मिलेनियम च्यालेञ्ज कर्पाेरेसन’ (एमसिसी) कुरा हो, त्यसमा नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय स्वार्थ अनुसार निर्णय गरोस् भन्ने चाहना चिनियाँहरुमा रहेको बुझिन्छ ।
नेपाल–भारतबीचका विवाद एवं मुद्दाहरु दुबै देशहरुबीच सकरात्मक संवाद र वार्तामार्फत् समाधान होस् भन्ने चाहनापनि चिनियाँहरुमा छ । विभिन्न अवसरमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले यो कुरा प्रष्ट पारिसकेको पनि छ । माओदेखि सी चिनफिङसम्म आउँदापनि चीनले नेपाल र भारतबीच सुमधुर सम्बन्ध विकास होस् भन्ने चाहेको स्पष्ट देखिन्छ ।
चीनले दुई देशबीच देखापर्ने कुनैपनि समस्या तत्कालै सम्बोधन गर्न आफू जुनसुकै बेला तयार रहेको बताउँदै आएको छ । गत अक्टोवरमा भएको चिनियाँ राष्ट्रपति सीको नेपाल भ्रमण र उनले व्यक्त गरेको विचारबाट पनि चीन नेपालको दीर्घकालीन हितका लागि नेपालको चाहना अनुसार सहयोग गर्न तयार छ भन्ने प्रस्ट हुन्छ । नेपाल–चीन सम्बन्ध दुई पुराना मुलुकहरुको ऐतिहासिक सम्बन्ध र वर्तमानको आवस्यकता अनुसार थप मैत्रीपूर्ण ढंगले अगाडि बढोस् भन्ने चिनियाँ चाहना छ ।
त्रसित अमेरिका
आर्थिक, राजनीतिक, सामरिक, सभ्यता, प्रविधि लगायतका क्षेत्रमा चीन बलियोसँग प्रस्तुत हुन थालेपछि चीनसँग अमेरिका अलिक बढी त्रसित हुन पुगेको छ । चीन भने अमेरिकी रणनीति र चिन्ताप्रति एकदमै प्रष्ट छ, त्यसकारण विचलित छैन । चीनले अमेरिकी जस्तो एकल विश्व वा प्रभुत्ववादी धारको पक्षमा होईन, विधि र पद्दतिमा आधारित बहुधु्रवीय विश्वको पक्षमा रहेको स्पष्ट पारेको छ । राजनीतिक रुपमा बहुधु्रवीय, क्रियात्मक रुपमा बहुआयामिक र सैद्धान्तिक रुपमा बहुलतावादमा आधारित विश्व व्यवस्थाको पक्षमा चीन देखिन्छ । त्यस कारण भोलि विश्वको पहिलो शक्ति बन्ने स्थितिमा रहेको चीनले अहिलेको अमेरिका जसरी प्रभुत्ववादमा आधारित होइन, सबैलाई मान्य हुने विधि र पद्दतिभित्र बसेर सहकार्यमार्फत साझा चुनौतिहरुलाई सम्बोधन गर्दै अगाडि बढ्न खोजेको देखिन्छ ।
आफू भन्दा बैचारिक, राजनीतिक एवं आर्थिकरुपमा भिन्न र निकै पुरानो सभ्यता भएको चीनको उदय अमेरिकी प्रशासन, राजनीतिक नेतृत्व र बृहत बौद्धिक तप्काका लागि निकै टाउको दुखाई बन्न पुगेको कुरा फरिद जाकारिया, किशोर महबुवानीहरुजस्ता ‘ग्लोवलिष्ट’ हरुले समेत बताउँदै आएका छन् ।
त्यसकारण, अमेरिकीहरु अहिले आन्तरिक राजनीतिका अन्य विभिन्न विषयमा विभाजित भएपनि चीनलाई जसरी पनि रोक्ने भन्ने कुरामा चाहिँ एकमत छन् । चीनको उदयलाई अमेरिकी प्रशासन र बौद्धिक तप्काले हिजोको सोभियत युनियनजस्तो होईन कि, निकै सवल, परिपक्व, चलाख र रणनीतिक रुपमा अव्बल स्वीकार गरेको छ ।
कोभिड–१९ को सन्दर्भमा विश्वव्यापी सहयोग र योगदानको हिसावले चीन नै अग्रपङ्तीमा छ । नेपाल लगायत कोरोना प्रभावित विश्वका धेरै मुलुकहरुलाई चीनले सहयोग पुर्याएको छ । महामारीबीच अमेरिका विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट पछि हट्दा चीनले नै सहयोगको हात अघि बढाएको हो ।
चीनले पटक–पटक वर्तमान विश्व व्यवस्थालाई थप उदार बनाउन योगदान गर्ने बताउँदा–बताउँदैपनि अमेरिकी प्रशासन चिनियाँ गतिलाई रोक्ने मात्रै होईन, शासन–सत्ता परिवर्तनसम्मको योजनामा लागिसकेको छ । त्यसकारण विल्कुलै फरक ढंगको ‘नयाँ शीतयुद्ध’ को तयारी अमेरिकी प्रशासनले गरिसकेको छ ।
चिनियाँ पक्षले भने नयाँ शीतयुद्ध होइन, थप गहन सहकार्यमा लाग्नुपर्नेमा सबैलाई सचेत गराउदै आएको छ । स्पष्टरुपमा भन्नुपर्दा, अमेरिका र चीनबीच बृहत युद्धको सम्भावना त छैन । तर प्रतिद्वन्द्विता भने पहिले भन्दा बढ्ने देखिन्छ । यकिो असर सर्वत्र देखिनेछ । त्यो स्थितिमा नेपाल जस्ता मुलुकहरुलाई पनि नयाँ सन्तुलन कायम गर्न हम्मेहम्मे पर्ने स्थिति आउन सक्छ ।
के कुरा साँचो हो भने, अमेरिकी नेतृत्व, नीति–निर्माता एबम् प्राज्ञिक जगतमा चीनको गतिलाई रोक्ने भन्नेमा एकमत त छ । तर, कसरी रोक्ने र त्यसको रणनीति, तरिका, योजना एवं शैली कस्तो हुने भन्नेमा चाहिँ निकै अन्योल र द्विविधा छ ।
जे जति विश्व गतिविधिहरु विगतमा भए र अब हुनेछन्, विश्व राजनीतिमा तिनको व्याख्या–विश्लेषण गरिँदा ‘कोभिड–१९ अगाडि’ र कोभिड–१९ पछाडि’ भनेर हुनेछ । कोभिड–१९ को असर अझै जारी छ र अझै के हुने हो भन्ने आँकलन स्वयं मेडिकल वैज्ञानिकहरुले पनि गर्न सकिरहेका छैनन् ।
यो महामारीले स्वास्थ्यमात्र नभएर हरेक क्षेत्रमा व्यापक असर पुर्याएको छ । महाशक्ति अमेरिका मानवीय क्षतिको हिसावले पहिलो नम्वरमै छ । चीन महामारी विरुद्धको पहिलो लडाई जितेर आईपरेमा दोस्रो आक्रमण रोक्ने र कसरी चाँडै तङ्ग्रिने भन्ने योजनामा छ ।
कोभिड–१९ को सन्दर्भमा विश्वव्यापी सहयोग र योगदानको हिसावले चीन नै अग्रपक्तिमा छ । नेपाल लगायत कोरोना प्रभावित विश्वका धेरै मुलुकहरुलाई चीनले सहयोग पुर्याएको छ । महामारीबीच अमेरिका विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट पछि हट्दा चीनले नै सहयोगको हात अघि बढाएको हो ।
कोभिड–१९ पछिको विश्व विभिन्न हिसावले निकै भिन्न हुने देखिन्छ । यो महामारीले हाम्रा दृष्टिकोण, योजना, गतिविधि, संरचना, व्यवस्था र पद्दतिमा व्यापक परिवर्तनको आवश्यकता रहेको स्पष्ट रुपमा सिकाएको छ।
विश्वमा झन बढी सहकार्य, एकता र सहयोगको खाँचो देखिएको छ । विभाजित भएर होइन, विधि र पद्दतिमा आधारित सहकार्य र एकताबाट मात्र विश्वका साझा चुनौति र समस्याहरु हल गर्न सकिन्छ भन्ने पनि महामारीले स्पष्टसँग शिक्षा दिएको छ ।
(यो आलेख चीनको सिचुवान प्रान्तस्थित लसान नर्मल विश्वविद्यालयका सह–प्राध्यापक एबम् सेन्टर फर ट्रान्स हिमालय स्टिडिजका सिनियर रिसर्च फेलो डा. शर्मासँग गरिएको कुराकानीमा आधारित रहेर तयार पारिएको हो)
